Rüzgarlar

RÜZGARLAR

Sahip olduğunuz deniz aracı bir yelkenli, motoryat ya da bir bot da olsa, günübirlik kısa bir gezinti de yapacak olsanız, uzun mesafe gidecek ve konaklama da  olsanız bir denizcinin denize açılmadan önce ilk kontrol etmesi gereken şey hava durumudur. Güvenli seyir yapmak, taşınan yolcu ya da yükü ulaştıracağınız yere salimen ulaştırmak için meteorolojik bilgiye ihtiyacımız vardır. Hava durumu ve özellikle rüzgar, seyrinizin nasıl geçeceğini belirleyecektir. Keyifli, sakin, süt liman bir denizde mi seyir yapacaksınız yoksa yelkenler fora deyip maceralı bir seyre mi çıkacağınızı belirleyen en önemli unsurdur.

O zaman gelin rüzgarın dilinden anlamak için nasıl oluştuğuna, deniz üstünde bizi nasıl etkileyeceğine ve meteoroloji terimlerine bir göz atalım! Bir denizci olarak en azından meteorolojiye giriş için faydalı bir yazı sizi bekliyor.

RÜZGAR NASIL OLUŞUR?

Rüzgar en basit anlatımıyla yüksek basınçtan alçak basınca doğru olan yatay hava hareketidir. Yan yana iki bölgeden  birinde  hava sıcaklığı arttığında hava kütlesi genişler ve yükselir. Bu durumda bir alçak basınç alanı oluşur. Sıcaklığın daha az olduğu yanındaki bölgede ise hava kütlesi soğuyarak sıkışır ve yoğunlaşarak aşağı doğru çöker. Bu durumda ise bir yüksek basınç alanı oluşur. Sıkışan bu hava komşu bölgeye doğru akmaya başlar ve rüzgar meydana gelir.

                Rüzgarın etkilerini değerlendirmek için üç önemli unsur vardır; rüzgarın yönü, hızı ve frekansı (esiş sıklığı).

 

Meteorolojide rüzgar esiş yönleri coğrafik yönlerle açıklanır.

Doğu (E) (gündoğusu) , batı (W) (günbatısı) , kuzey (N) (yıldız) ve güney (S) (kıble) olmak üzere dört ana yön

Kuzeydoğu (NE) (poyraz), kuzeybatı (NW) (karayel), güneydoğu (SE)  (keşişleme) ve güneybatı (SW) (lodos) ara yönleri ile tanımlanmaktadır.

Rüzgar yönü anemoskop, windjak, rüzgar tulumu gibi farklı araçlarla tespit edilir.

 

 

 

Bir rüzgar hızı, onu meydana getiren iki nokta arasındaki basınç farkına ve bu iki nokta arasındaki uzaklığa bağlıdır. Basınç farkı ne kadar fazla ve iki nokta arasındaki uzaklık ne kadar az ise rüzgar hızı o ölçüde fazla olacaktır.

Rüzgar hızını ölçen aletlerin bulunmadığı yerlerde rüzgar hızını belirlemek için Bofor Ölçeği kullanılır. Bu ölçeğin esası, rüzgarın yeryüzündeki cisimler üzerinde yaptığı etkiyi göz önünde tutarak rüzgar hızını tahmin etmektir. Kısaca, gözlemlere dayalı rüzgar hızı tahminidir.

 

 

Bofor	Rüzgarın Tanımı	Açık ve Düz Alanda 10 m. Yükseklikteki Tanımlanmış Rüzgar Hız Sınırları				Rüzgarın Yaptığı Etki					Yaklaşık (takribi) Dalga Yüksekliği
		Knot	m/sn	Km/h	mph	Denizde	Kıyıda	m	Ft
0	Sakin (calm)		0-0.2	1	1	Deniz çarşaf gibi düzdür.	Sakin	–	–
1	Esinti (light air)	1-3	0.3-1.5	1-5	1-3	Deniz yüzeyi buruşmaya başlar. Az belirgin, köpüksüz, çok küçük dalgacıklar görülür.	Balıkçı tekneleri hafif sallanır.	0.1	1/4
2	Hafif rüzgar (light breeze)	4-6	1.6-3.3	6-11	4-7	Küçük dalgacıklar kısa ve belirgindir. Dalga tepeleri düzgündür.	Rüzgar teknelerin yelkenlerini doldurur ve 1-2 knot(s) hızla hareket ettirebilir.	0.2 (0.3)	1/2 (1)
3	Tatlı rüzgar (gentle breeze)	7-10	3.4-5.4	12-19	8-12	Dalgacıklar birleşir, dalgaların tepeleri kırılmaya başlar ve köpüklenir.	Yelkenliler yaklaşık 3.4 knots hızla ve yanyana yatarak hareket edebilirler.	0.6 (1)	2 (3)
4	Orta rüzgar / mutedil (moderate breeze)	11-16	5.5-7.9	20-28	13-18	Küçük dalgalar genişlemeye başlar. Köpükler yoğunlaşır.	Yelkenliler için en iyi rüzgardır. Yelkenlilerin tüm yelkenleri şişer ve yelkenler iyice yana yatarlar.	1 (1.5)	3.5 (5)
5	Sert rüzgar / fırışka (fresh breeze)	17-21	8-10.7	29-38	19-24	Orta dalgalar daha belirgin bir şekilde gelişir ve hafif serpintilere rastlanabilir.	Yelkenliler yelkenlerini azaltırlar.	2 (2.5)	6 (8.5)
6	Kuvvetli rüzgar (strong breeze)	22-27	10.8-13.8	39-49	25-31	Büyük dalgalar oluşmaya başlar, dalga tepelerinin köpükleri etrafı kaplar, serpintiler oluşmaya başlar.	Yelkenliler yelkenlerini kapatırlar. Ana yelken iki yerden boğdurulur.	3 (4)	9.5 (13)
7	Fırtınamsı sert rüzgar (near gale)	28-33	13.9-17.1	50-61	32-38	Deniz kabarmaya başlar, kırılan dalgaların köpükleri rüzgar yönü boyunca savrulur.	Yelkenliler limanda kalırlar, denizde olanlar faça edip beklerler. Rüzgar halatlarda çarmıl ve istralyalarda ıslık çalar.	4 (5.5)	13.5 (19)
8	Fırtına (gale)	34-40	17.2-20.7	62-74	39-46	Oldukça yüksek dalgalar gözlenir, dalgaların tepelerinin kenarları rüzgar tarafından kırılır, köpükler rüzgar yönü boyunca savrulur.	Yakında olan tekneler limana çekilir. Büyük gemiler yalpaya düşer, güvertede çok zor yürünür.	5.5 (7.5)	18 (25)
9	Kuvvetli fırtına (strong gale)	41-47	20.8-24.4	75-88	47-54	Yüksek dalgalar, serpinti ve köpükler rüzgar yönü boyunca yoğun bir hat oluşturur. Dalga tepeleri devrilmeye ve yuvarlanmaya başlar, serpinti görüş mesafesini daraltır.	Gemilerin yalpası büyür, bordoya çarpan sular güverteye çıkar.	7 (10)	23 (32)
10	Tam fırtına (storm)	48-55	24.5-28.4	89-102	55-63	Uzun sorguçlu çok yüksek dalgalar oluşur, köpük ve serpintiler rüzgar yönü boyunca yoğun bir şekilde savrulur, deniz yükselmete / kabarmaya başlar ve genellikle beyaz bir renk alır, görüş mesafesi daralır.	Ağır tonajlı gemiler denizler içinde büyük yalpalar yapar.	9 (12)	29 (41)
11	Çok şiddetli fırtına (violent storm)	56-63	28.5-32.6	103-117	64-72	Oldukça yüksek dalgalar gözlenir, köpük ve serpintiden dolayı deniz üstü beyaz bir renge bürünür, dalga tepelerinin her tarafı köpük kaplar, görüş mesafesi oldukça azalır ve hatta küçük ve orta büyüklükteki gemiler dalgaların arasında görülemeyebilir.	Büyük gemiler bile zorlukla mücade eder.	11.5 (16)	37 (52)
12	Kasırga / Orkan (Hurricane)	64 ve üzeri	32.7 ve üzeri	118 ve üzeri	73 ve üzeri	Gökyüzü köpük ve serpinti ile kaplanır, deniz tamamen beyaz bir renk alır, görüş mesafesi en düşük seviyededir.

 

 

Rüzgar frekansı (Esiş sıklığı): Rüzgar yönleri zaman zaman değişir ve bu değişimler hava koşulları üzerinde önemli etkiler yaratır. Bu nedenle rüzgarın hangi yönden, ne kadar süre ile ve ne kadar sık estiğinin bilinmesi gerekir. İşte belirli bir rüzgarın esiş sıklığına o rüzgarın frekansı denir. Rüzgar frekansları aylık, mevsimlik veya yıllık olarak hesaplanır. Belirli yönlü rüzgarların bütün rüzgarlara (her yönden esen) olan oranları %, diyagramlar veya rüzgar frekans gülleri şeklinde belirtilmektedir.

Rüzgar frekans gülü çizilirken önce yön eksenleri üzerinde o yönde esen rüzgarların sayısı uzunluk olarak işaretlenir. İşaretlenen noktaların birleştirilmesiyle elde edilen poligonun içi taranarak rüzgar frekans gülü oluşturulur.

 

 

Rüzgar frekans gülü hakim rüzgar yönünü gösterir.

 

RÜZGARI ETKİLEYEN FAKTÖRLER

Basınç gradyan kuvveti

Rüzgarlar yüksek basınçlardan alçak basınçlara doğru esmektedir. Bu rüzgarı harekete geçiren gücün yönü izobar eğrilerine diktir. İşte bu güce basınç gradyan kuvveti denir.

Basınç gradyan kuvvetinin yüksek olması rüzgarın hızlı esmesine neden olur. Diğer faktörlerin etkisi rüzgarların çoğunun basınç gradyanına uygun yönde esmelerine engel olur. Sadece basınç gradyan kuvvetinin etkisiyle hareket eden rüzgarlara barostrofik veya ageostrofik rüzgarlar denir.

Dünyanın dönmesi

Dünya dönen bir küre olduğu için onun üzerine hareket eden bir cisim, bunun yanısıra rüzgarlar, kuzey yarım kürede sağa, güney yarım kürede sola saparlar. Rüzgar saptıran bu güce Koriyolis kuvveti denir.

Ekvatordan kutuplara çıkıldıkça koriyolis kuvveti artar. Öte yandan rüzgarın hızı arttıkça da koriyolis kuvveti artmaktadır. Basınç gradyan kuvveti ve koriyolis kuvvetinin etkisi altında esen rüzgarlara geostrofik rüzgarlar denir.

Sürtünme etkisi

Rüzgarların yer yüzüne sürtünmesi rüzgar hızını azaltan bir etkendir. Sürtünme etkisi yer yüzü koşullarına bağlı olarak değişir. Örneğin; denizler üzerinde sürtünme etkisi daha azdır. Yerden itibaren yükseldikçe rüzgar üzerindeki sürtünme etkisi azalır ve 500-600 metreden sonra sürtünme etkisi hiç kalmaz.

Merkezkaç etkisi

Özellikle dönüş hareketi gösteren hava kütlelerinde, rüzgarın yönü ve hızı üzerinde merkezkaç (santrifüj) kuvvetinin etkisi olmaktadır. Aksiyon merkezlerindeki izobarlar ne kadar yuvarlak ise merkezkaç etkisi de o derece fazla olmaktadır. Basınç gradyan kuvveti, koriyolis kuvveti ve merkezkaç kuvvetinin etkisi altında izobarlara uygun esen rüzgarlara gradyan rüzgarlar denir.

 

Rüzgarların Sınıflandırılması

1-Düzgün devamlı rüzgarlar

2-Düzgün olmayan ve devamsız rüzgarlar: Tayfun, Tornado, Girdap gibi büyük boyutlu rüzgarlardır.

 

Düzgün devamlı rüzgarlar

1.  Alize rüzgarları (Ticaret rüzgarları): Bu rüzgarlar, her mevsim de gerek kuzey yarım kürede, gerek güney yarım kürede 30 o enlemi üzerinde bulunan yüksek basınç kuşağından ekvator üzerindeki alçak basınç kuşağına doğru hareket ederler. Kristof Kolomb’un gemisiyle Amerika’yı keşfetmesinde bu rüzgarlar önemli rol oynamışlardır.

 

2. Batı rüzgarları (Kontr-alize): Alize rüzgarlarının oluşmasına neden olan hava ısınır ve oluşan alçak basınç merkezlerinde yukarı doğru yükselir. Yükselen hava kütleleri bir süre sonra alize rüzgarlarının aksi yönünde olmak üzere harekete başlar ve batı rüzgarlarını oluşturur. Batı rüzgarlarının Alize rüzgarlarından farkı, Alize rüzgarlarının aksi yönünde ekvatordan kutuplara doğru hareket etmeleridir.
3. Muson rüzgarları: Bu rüzgarlar bütünüyle mevsimleri ilgilendiren rüzgarlardır. Genel olarak yazın karaların denizlerden, kışın da denizlerin karalardan daha sıcak olduğu bilinmektedir. Böylece karalar üzerinde denizlere göre daha düşük bir basınç alanı oluşacaktır. Bu şekilde oluşan alanlarda yüksek basınçtan alçak basınca doğru hava hareketi başlar. Yazın denizlerden karalara, kışın da karalardan denizlere doğru bu rüzgarlar eserler. En çok görüldüğü bölgeler Tropikal ve Subtropikal bölgelerdir. Asya’nın güney sahilleri Muson rüzgarlarına çok uygundur. Bu bölgelerde esen muson rüzgarları, alize rüzgarlarının aksi yönünde estikleri zaman alize rüzgarlarının etkilerini ortadan kaldırır ve yalnız kendilerini hissettirir. Alize rüzgarları ile aynı yönde estikleri zaman rüzgarı daha da kuvvetlendirirler.
4. Meltem rüzgarları: Gece ve gündüz, karalar ve denizler arasında görülen sıcaklık farklarından doğan ve oluşu itibariyle musonlara benzeyen bir rüzgardır. Bu rüzgarlar atmosferin alt tabakalarında 150-200m yüksekliğe kadar kendilerini hissettirebilirler. Bunlara Meltem Rüzgarları denir.

Karalarla denizler arasında olan Kara ve Deniz Meltemi adını alan bu rüzgarlar, dağ ve vadi arasındaki sıcaklık farkından dolayı buralarda eserek     Dağ ve Vadi Meltemleri adını alırlar. İzmir ve çevresinde esen deniz meltemine İmbat adı verilir.

5. Fön rüzgarları: Bu rüzgarlar genellikle dağlık alanlarda görülmektedir. Bu rüzgarların meydana gelmesi için iki koşulun bulunması gerekir. Bunlardan birincisi hava kütlelerinin bir yerden diğer bir yere hareket etmeleri, ikincisi de hareket yönlerinde yüksek bir engelin yani dağın bulunmasıdır. Bu şekilde hareket eden hava kütleleri dağın bir yamacına çarptıkları zaman yükselmek zorunda kalırlar. Yükseliş anında nemini kaybeden hava kütleleri dağın diğer yamacından aşağıya doğru inerken ısınmaya başlar ve aşağı indiğinde kuru ve sıcak bir karakter kazanır. Bu rüzgarlara Fön Rüzgarları adı verilir.

 

Diğer düzgün ve devamlı rüzgarlar ise Sirokko, Hamsin, Bora, Mistral ve Krivetz rüzgarlarıdır.

Sirokko rüzgarları, Cezayir, Tunus ve İtalya’da görülür. Bu rüzgarlar Kuzey Afrika’nın çöl alanlarında yüksek basınç alanının, Batı Akdeniz’de alçak basınç alanının bulunması sonucu oluşurlar. Kuru ve tozlu olan bu rüzgarların estiği bölgelerde sıcaklığın zaman zaman gölgede 50oC’nin üzerine çıktığı görülmektedir.

Hamsin rüzgarları, karakter olarak Sirokko ile aynı olup Mısır’da görülmektedir.

Bora rüzgarları, Kuzey İtalya, Adriyatik denizi ve Dalmaçya kıyılarında esen kuvvetli, kuru ve soğuk karakterli rüzgarlardır. Kış mevsiminde sıcak alanlar üzerinde alçak basınç merkezine, soğuk alanlardaki yüksek basınç merkezinden gelen soğuk hava kütlesinin oluşturduğu rüzgarlardır. Bu rüzgarlar estikleri yerlerin sıcaklığını çok düşürürler. Ülkemizde Akdeniz kıyılarında görülmektedir.

 

Düzgün olmayan ve devamsız rüzgarlar

Düzgün olmayan ve devamsız rüzgarlar, hava kütlelerine, siklon ve antisiklon merkezlerine bağlı olarak oluşan rüzgarlardır. Bu rüzgarların bir özelliği de hem kendi eksenleri etrafında hem de belirli bir yönde hareket etmeleridir. Fırtınaları oluştururlar. Siklon ve antisiklonlar dağıldıklarında bu rüzgarlarda kaybolurlar.

Düzgün olmayan devamsız rüzgarlar iki grupta toplanırlar.

a.Siklonik rüzgarlar

b.Antisiklonik rüzgarlar

 

Siklonik rüzgarlar alçak basınç, antisiklonik rüzgarlar ise yüksek basınç merkezinde görülmektedir. Siklonik olan fırtınalar daha enerjik ve daha kuvvetlidir.

Siklonik fırtınalar içinde; Harikeyn(Hurricane), Tayfun, Tornado ve Girdap yer almaktadır.

Harikeyn’ler genellikle Hint adaları çevresinde meydana gelirler. Bazen Meksika körfezi ve Amerika’nın iç kısımlarında da görülmektedir. Bu fırtınalar Atlas Okyanusunda çok tehlike yaratırlar.

 

Tayfun’lar da aynı tip fırtınalar olup daha çok Japon denizinde görülürler.

Tornado’larda aynı tip özelliklere sahiptir. Diğerlerinden farkı daha küçük çapta oluşmaları ve kısa süreli olmalarıdır. Alçakta oluştuklarında hortum meydana getirirler.

Girdap(hortum)’lar ise kuru bir atmosferde fazla ısınan havanın tozla beraber yükselmesi sonucu oluşur.

Antisiklonik rüzgarlar ise fırtına karakterinde olmayan, genel olarak hava kütlelerinin normal şekillerde akışları halindeki rüzgarlardır. Yüksek basınç alanlarında merkezden çevrelerine doğru eserler.